Rajcza

, dzisiaj Fabryka Opiekuńczo-Leczniczy

Rajcza – wieś gminna w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie żywieckim, w gminie Rajcza. Geograficznie położona jest w Beskidzie Żywieckim, w górnym biegu Soły na trasie linii kolejowej Żywiec–Zwardoń. W bezpośrednim sąsiedztwie Rajczy znajduje się Żywiecki Park Krajobrazowy. Miejscowość jest siedzibą gminy Rajcza. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bielskiego.

Wieś o charakterze letniskowym z infrastrukturą do uprawiania sportów zimowych. Liczne szlaki turystyczne. W części Rajczy-Nickulinie znajduje się schronisko młodzieżowe PTSM i Ośrodek Edukacji Ekologicznej.

Historia

Wieś Rajcza została założona w XVII w. na gruntach należących do królowej Konstancji, żony Zygmunta III Wazy. Należała do folwarku w Węgierskiej Górce.

W 1843 r. na terenach dworskich powstały zakłady żelazne.

W latach 1854-1894 właścicielem Rajczy był Teodor Primavesi, który przebudował tutejszy pałac i stworzył wokół niego park ze stawem i unikatowym drzewostanem.

W 1884 r. przez Rajczę przeprowadzono linię kolejową łączącą Wiedeń z Krakowem.

W 1894 r. wieś przeszła na własność Lubomirskich, którzy rozbudowali pałac, a w 1914 r. Rajczę zakupiła rodzina Habsburgów żywieckich. Arcyksiążę Karol Stefan Habsburg w 1916 r. przeznaczył pałac wraz z parkiem dla chorych kombatantów I wojny światowej.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1888 roku poda

W okresie międzywojennym Rajcza była atrakcyjną miejscowością letniskową i bazą do uprawiania narciarstwa zimą. Handlem i usługami w dużej mierze zajmowali się Żydzi. Właścicielami karczm i wyszynków byli między inny

W 1921 r. we wsi żyło 132 Żydów. Zmarłych chowano na cmentarzu żydowskim w pobliskiej Milówce.

Podczas II wojny światowej Rajczę zajęły wojska niemieckie. 8 października 1939 r. Rajczę wraz z całą Żywiecczyzną wcielono do III Rzeszy.

Niemcy jeszcze jesienią 1939 r. przeprowadzili rejestrację wszystkich tutejszych Żydów. Przesiedlono ich na teren dawnego pałacu, gdzie utworzono obóz pracy przymusowej. Pracowali oni przy rozbiórce domów w Rycerce Dolnej. W styczniu 1940 r. okupanci nakazali Żydom noszenie białych opasek z niebieską gwiazdą Dawida. Następnie przesiedlono ich do getta w Suchej Beskidzkiej, skąd byli dalej transportowani do gett w Krakowie, Bochni i Chrzanowie. Na przełomie 1942 i 1943 r. trafili oni do obozów zagłady.

W październiku 1940 r. w ramach Akcji Saybusch wysiedlono 115 rodzin polskich (razem 501 osób), a w ich miejsce osiedlono 26 rodzin niemieckich (119 osób). Druga taka akcja miała miejsce 29 października 1940 r. W maju 1945 r. wieś zajęły wojska sowieckie.

Zabytki i inne miejsca godne uwagi

• Kościół parafialny z 1890 r. pw. św. Wawrzyńca i św. Kazimierza Królewicza. Przy kościele droga krzyżowa na pobliski szczyt zwany Compel oraz cmentarz legionistów z 1915 r.
• Pałacyk, należący dawniej do Karola Stefana Habsburga – byłego właściciela ziemi żywieckiej. W czasie I wojny światowej w pałacyku mieścił się szpital wojskowy, a następnie sanatorium dla osób chorych na gruźlicę. Obecnie znajduje się w nim zakład opiekuńczo-leczniczy.
• Park pałacowy o charakterze krajobrazowym, usytuowany u podnóży i na stoku wzgórza Compel. Drzewostan parku jest bogaty gatunkowo i zróżnicowany wiekiem. Drzewa, wśród których przeważają świerki, buki, jesiony i klony, rosną w zgrupowaniach zwartych i luźnych. Wśród nich znajduje się 6 pomników przyrody, w tym 2 sosny wejmutki o obwodzie w pierśnicy 310 cm, lipa drobnolistna o obwodzie 470 cm, klon jawor o obwodzie 340 cm, wiąz górski o obwodzie 320 cm i dąb szypułkowy o obwodzie 310 cm.

• Dom rodzinny Konhauzerów, dawny dom żydowski, wybudowany w latach 80. XIX w. z charakterystyczną wieżyczką, umożliwiającą w czasie Święta Kuczki biesiadowanie pod gołym niebem na pamiątkę wyprowadzenia z Egiptu i okresu pobytu na pustyni.

Piesze szlaki turystyczne

Rajcza dw. PKP – Schronisko PTTK na Hali Boraczej – Prusów – Żabnica
Rajcza dw. PKP – Nickulina – Redykalny Wierch – Schronisko PTTK na Hali Lipowskiej – Schronisko PTTK na Hali Rysiance – Romanka

Struktury wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki

• Parafia św. Wawrzyńca Diakona Męczennika i św. Kazimierza Królewicza w Rajczy

Świadkowie Jehowy

Zbór Rajcza

Urodzeni w Rajczy

• Franciszek Bryja – duchowny katolicki, zamordowany w KL Dachau
• Maciej Kreczmer – biegacz narciarski
• Edward Lach – aktor filmowy i teatralny
• Ludwik Szymański – działacz Polskiej Organizacji Wojskowej, zamordowany w Katyniu
• Antoni Poszowski – dyrygent, teoretyk muzyki
• Jacek Stolarski – burmistrz Grójca